مجموعه آموزش مدیریت مراجع، جستجو و پژوهش علمی

در فرادرس «مدیریت مراجع در نگارش مقالات علمی با استفاده از EndNote»، نرم افزار مرجع نویسی EndNote، آموزش داده می شود. از آنجا که آشنایی محققان و دانشجویان با یکی از نرم افزارهای مرجع نویسی ضروری است و به دنبال آن تایپ دستی مراجع نه تنها اشتباهات ناخواسته کاربر را به همراه دارد، بلکه قابلیت تبدیل ساختارهای مختلف مرجع نویسی نیز در آن وجود ندارد، بنابراین شما با یادگیری این نرم افزار پس از ساخت یک کتابخانه دائمی از منابع مرتبط با رشته تخصصی تان می توانید به راحتی و بدون اشتباه از منابع تان برای پایان نامه، ژورنال و سمینارها با ساختارهای مختلف استفاده نمایید.

هدف از آموزش روش تحقیق کیفی آشنایی فراگیران با اهمیت و لزوم توجه به پژوهش های کیفی است. در این راستا، در این فرادرس به تعریف روش تحقیق کیفی و تفاوت آن با روش تحقیق کمی، مراحل انجام یک پژوهش کیفی و معرفی ۹ روش تحقیق کیفی پر کاربرد به همراه ذکر مثال برای هر روش پرداخته شده است. این فرادرس برای دانشجویان و پژوهشگران حوزه های: علوم ارتباطی، جامعه شناسی، روانشناسی اجتماعی، رفتار سازمانی و مدیریت و علوم تربیتی قابل استفاده و مفید است.

هدف از این فرادرس، آموزش پیشرفته مدیریت و ارجاع دهی منابع در مقالات علمی و پایان نامه ها با استفاده از نرم افزار EndNote و همچنین ارائه مثالی از بررسی و ایجاد سبک نگارش (Style) در ژورنال های ISI ,ISC و مجلات علمی - پژوهشی، با استفاده از همین نرم افزار کاربردی است.

راهنماهای بسیاری برای منابع دسترسی آزاد وجود دارد که آگاهی از آنها به پژوهشگران کمک می کند تا به منابع اطلاعات علمی بیشتری دسترسی داشته باشند. در این آموزش مختصری درباره معرفی دسترسی آزاد، تاریخچه، چرایی، انواع و مزایای آن صحبت خواهد شد و سپس سامانه ها، راهنماها و سپارشگاه هایی معرفی می شوند که نشریات، مقالات، کتاب ها و پایان نامه های دسترسی آزاد را می توان در آن ها یافت. این آموزش در قالب یک همکاری پژوهشی، میان دانشگاه تهران و فرادرس، تهیه و ارائه شده است.

مدیریت منابع و مراجع یا در اصطلاح «رفرنس نویسی» امری ضروری برای متون علمی و آکادمیک است که در روند پژوهش، بدون شک با آن برخورد خواهیم داشت. به همین دلیل در این آموزش با نرم افزار مندلی به این مهم دست پیدا می کنیم. در ضمن تا حدودی با نحوه دریافت برگه های اطلاعاتی متون علمی نیز آشنا می شویم و سپس به شخصی سازی کتابخانه خود می پردازیم و در نهایت در نرم افزارهایی نظیر Word و LaTeX، نحوه استفاده از آن را می بینیم.

گوگل اسکالر یک موتور کاوش مخصوص جستجو مقالات مجلات و کنفرانس ها، کتاب ها، پایان نامه ها و سایر منابع علمی است. علاوه بر جستجوی ساده و پیشرفته، گوگل اسکالر امکان سنجش اعتبار علمی مقالات را نیز به ما می دهد و در غیاب پایگاه های اطلاعاتی مثل اسکوپوس و آی.اس.آی که به دلیل هزینه گزاف معمولا در دسترس نیستند می تواند یک نقطه شروع برای جستجوی منابع علمی است. گوگل اسکالر جامعیت بسیار خوبی دارد و درصد بالایی از منابع علمی را پوشش می دهد.

نرم افزار ATLAS.ti، محیطی منسجم و تجسمی است که قابلیت یافتن پاسخ هایی فرای تصور به پرسش تحقیق را فراهم کرده است. از میان نرم افزارهای تحلیل داده های کیفی، ATLAS.ti امکان تعمیق بیشتر و تصویر کردن آسان روابط را فراهم ساخته است. تنوع ابزار و دسترسی ها در این نرم افزار مثال زدنی است. با توجه به تنوع ابزار، بهره گیری از نرم افزارها مبتنی بر نیاز هر پژوهش گر، روش خاصی دارد. لذا آشنایی با ابزار موجود در نرم افزار نمی تواند از سردرگمی پژوهش گر بکاهد. لازم است افراد با فرایند گام به گام اجرای پژوهش کیفی آشنا شوند و روش استفاده خود از نرم افزار را مهندسی کنند. با گذراندن دو درس نخست این آموزش، شما می توانید یک پژوهش کیفی را به صورت کامل اجرا کنید و با اتمام کل آموزش، به صورت حرفه ای بر نرم افزار مسلط خواهید بود.

یکی از بخش های مهم و اساسی در راستای اجرای پروژه های تحقیقاتی توسط پژوهشگران و دانشجویان تحصیلات تکمیلی، بررسی پیشینه و ادبیات موضوع پژوهش است. برای بررسی ابعاد دقیق تر مساله، دسترسی به منابع اطلاعاتی به روز و آنلاین، یکی از الزامات اساسی محسوب می شود. دسترسی به این منابع اطلاعاتی باید ساده و دارای سرعت بالا باشد که باعث صرفه جویی در وقت و هزینه گردد و مهم تر از آن، معتبر بودن منابع اطلاعاتی استفاده شده در پژوهش از اهمیت بالایی برخوردار است. یکی از پایگاه های استنادی مهم که این ویژگی های ذکر شده را در اختیار پژوهشگران قرار می دهد، اسکوپوس (Scopus) نام دارد که ارائه دهنده حدود ۷۷/۸ میلیون مقاله از ۵۰۰۰ ناشر بین المللی در حوزه های مختلف علم و دانش است.

هدف از این فرادرس، آشنایی کلیه دانشجویان و پژوهشگران، با ویژگی های منحصر به فرد بانک اطلاعاتی وب آف ساینس (Web of Science) به منظور رصد علمی در یک حیطه موضوعی است. همچنین این بانک اطلاعاتی به افراد کمک می کند تا افراد هسته و سازمان های هسته در یک حوزه موضوعی را شناسایی کنند و چنانچه سازمان های بزرگ، قصد برقراری همکاری های علمی در یک حوزه موضوعی را دارند، با همتایان خود در سطح بین المللی آشنا شده و فرد یا سازمانی را به همکاری گمارند که موثرترین آثار را در سطح بین المللی به خود اختصاص داده است. دانشجویان علم سنجی نیز باید به منظور تحلیل های مختلف در رشته خود و به منظور ترسیم نقشه های علمی، با این بانک اطلاعاتی آشنا شوند.

استناد به منابع و آثاری که در نوشته خود از آن ها استفاده کرده ایم، از اصول نگارش علمی و رعایت اخلاق نویسندگی به شمار می رود. یکی از معیارهای مهم داوری نوشته های علمی مثل مقالات و پایان نامه ها، استناددهی صحیح است. برخی به جای استناد از لغات ارجاع و رفرنس دهی استفاده می کنند. استناددهی از استانداردهای خاص خود برای منابع مختلف علمی مثل کتاب، مقاله مجله و روزنامه و کنفرانس، وب سایت ها و سایر منابع اطلاعاتی پیروی می کند. در این فرادرس هدف آموزش شیوه صحیح استناد دهی به منابع علمی است.

عضویت در شبکه های اجتماعی علمی مزایایی هم چون شناخته شدن، خوانش و استناد بیشتر به مقالات، ارتقای رتبه آلتمتریکس (Altmetrics)، به روز بودن با حوزه علمی، آگاهی از فعالیت های دیگر پژوهشگران و استفاده از تجارب آن ها، گسترش همکاری های علمی، آگاهی از فرصت های شغلی و … است. دو شبکه معروف اجتماعی علمی ریسرچ گیت (ResearchGate) و آکادمیا (Academia) هستند که استفاده از آن ها آموزش داده شده است. این آموزش در قالب یک همکاری پژوهشی، میان دانشگاه تهران و فرادرس، تهیه و ارائه شده است.

نرم افزار هیست سایت (HistCite) به دانشجویان و پژوهشگران کمک می کند تا بتوانند تحلیلی از پژوهش های قبلی مرتبط با حوزه موضوعی خود داشته باشند و به واسطه آن می توان مشخص کرد که چه نویسندگانی، چه سازمانی، چه کشورهایی بیشترین تولیدات علمی و با کیفیت ترین تولیدات علمی را به واسطه استناد داشته اند. همچنین ترسیم نقشه موضوعی همکاری های علمی به واسطه این نرم افزار انجام می گیرد. این نرم افزار می تواند در داده کاوی، تحلیل نتایج و اهمیت موضوع پژوهش، در سطح بین المللی به پژوهشگران و برنامه ریزان کمک نماید.

پژوهیار اولین نرم افزار فارسی زبانی است که بر پایه نرم افزار محبوب استناددهی یعنی، «زوترو» طراحی شده است. این نرم افزار به راحتی می تواند پژوهشگران (اعم از دانشجویان تحصیلات تکمیلی و اعضای هیئت علمی) را در امر مدیریت منابع پژوهشی و همچنین استناددهی یاری نماید. متخصصان حوزه های مختلف علوم می توانند با کمک این نرم افزار، به طور هم زمان به سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی منابع اطلاعاتی (کتاب، مقاله، پایان نامه و …) مورد نیاز خود را به طور خودکار از پایگاه های اطلاعاتی مختلف (فارسی و غیرفارسی) به محیط نرم افزار وارد نمایند و بعد از سازماندهی آن ها با استفاده از شیوه نامه های استنادی موجود در نرم افزار به منابع موردنظر استناد دهند.

پایگاه اطلاعاتی امرالد (Emerald) توجه ویژه ای به حوزه موضوعی مدیریت دارد. پایگاه اطلاعاتی امرالد بیش از ۳۰۰ نشریه الکترونیکی دارد که بیشتر آن ها در پایگاه آی اس آی (ISI) و اسکوپوس (Scopus) نمایه شده اند و دارای بیش از ۲۵۰۰ کتاب و بیش از ۱۵۰۰ عنوان آموزشی است. جهت استفاده بهینه از پایگاه امرالد، آموزش نحوه جستجو و استفاده از امکانات این پایگاه به جامعه دانشگاهی، مخصوصا به متخصصین حوزه مدیریت پیشنهاد می شود.

پایگاه استنادی اسکوپوس (Scopus) و پایگاه سایمگو (Scimago) از جمله پایگاه ها و ابزارهای کاربردی در علم سنجی هستند. در وهله اول این آموزش مناسب دانشجویان رشته علم اطلاعات و دانش شناسی در گرایش علم سنجی است به این علت که پایگاه های معرفی شده ابزار کار آن ها در پژوهش محسوب می شوند، همچنین به سایر دانشجویان و پژوهشگران در جستجوی مدارک، نوسندگان، منابع و نیز شناسایی مجلات معتبر از نامعتبر در سطح بین المللی کمک می کند. از دیگر مخاطبان این فرادرس از دانشگاه ها، موسسات و سازمان هایی می توان نام برد که به نحوی درصدد رصد کردن جایگاه علمی و پژوهشی خود در سطوح ملی و بین المللی در میان رقبا هستند، بنابراین در این آموزش در ابتدا کلیاتی در مورد پایگاه استنادی اسکوپوس و پایگاه سایمگو ارائه می شود و پس از آن انواع روش ها و راهکارهای جستجو در این دو پایگاه به صورت عملی و با مثال مورد بررسی قرار می گیرد.

پروفایل های پژوهشگران، سامانه هایی برای دانشگاهیان، پژوهشگران و نویسندگان بوده که از ابزارهای ارتباط علمی در دنیای امروز هستند. این پروفایل ها حاوی اطلاعات شخصی افراد مانند: نام و نام خانوادگی، وابستگی سازمانی و… و نیز فهرست آثار علمی آن ها هستند و به منزله یک کارنامه یا رزومه علمی محسوب می شوند. علاوه بر این، برخی از این سامانه ها به هر نویسنده، یک کد منحصر به فرد اختصاص می دهند که باعث تمایز وی از دیگر اشخاص با نام های مشابه می شود. برخی از این سامانه ها، شاخص های علم سنجی نویسندگان (مانند اچ ایندکس) را نیز ارائه می دهند.

با توسعه و پیشرفت علمی و نیز در دسترس قرار گرفتن داده ها و ابزارهای «کمی سازی کیفیت پژوهش»، استفاده از شاخص های ارزیابی وضعیت و موفقیت پژوهشی، روز به روز اهمیت بیشتری پیدا می کند. این شاخص ها تلاش می کنند تا دیدی خلاصه و کمی سازی شده از وضیعت پژوهشی یک مجموعه پژوهشی و یا یک پژوهشگر را ارائه نمایند. به گونه ای که اندیس هایی همانند: اندیس h یا (h-index) و اندیس g یا (g-index) با تقریب خوبی می توانند موفقیت پژوهشی یک پژوهشگر و یا یک مجموعه پژوهشی را نشان دهند.

در این فرادرس می خواهیم نگاهی به پر استفاده ترین شاخص های ارزیابی وضعیت پژوهشی و نحوه محاسبه آن ها داشته باشیم و نقاط قوت و ضعف هر اندیس را بررسی کنیم.

اسکوپوس (Scopus) نیز به عنوان یکی از معتبرترین پایگاه های استنادی جهان است که نمایه در آن، سبب ارتقای جایگاه نشریه در نظام ارزیابی کمیسیون خواهد شد. مهم تر اینکه، نمایه سازی در این دست پایگاه ها، سبب ارتقای سطح کیفی و استانداردسازی نشریه های علمی خواهد شد.

نرم‌افزارها و سامانه‌های بسیاری وجود دارند که در مراحل مختلف گردآوری، سازماندهی، تجزیه تحلیل و ارائه گزارش نهایی در متاآنالیز استفاده می‌شوند. نرم‌افزار Comprehensive Meta-Analysis به اختصار (CMA) یکی از جامع‌ترین نرم‌افزارهای متاآنالیز در دنیا است. در این فرادرس، تلاش شده است تا بر اساس سر فصل استاندارد و بین‌المللی ارائه شده توسط سازمان مولف نرم‌افزار CMA، کلیه مراحل این کار را به صورت عملی، علمی و قدم به قدم به زبانی ساده و به گونه‌ای که مناسب همه رشته‌های تحصیلی باشد، ارائه شود.

با توجه به حجم عظیم رفرنس‌های موجود در پایان‌نامه‌ها و مقالات، نحوه ارجاع صحیح و یا ویرایش این رفرنس‌ها، کاری دشوار و زمانبر است. بنابراین، نیاز به نرم‌افزارهای استناددهی بیشتر احساس می‌شود. تاکنون، نرم‌افزارهای رایگان مختلفی برای مدیریت مراجع و منابع علمی، توسط دیتابیس‌های معتبر ارائه شده است که برنامه زوترو (Zotero‎) یکی از این نرم‌افزارها است که توسط دانشگاه George‎ Mason‎ تولید شده است. زوترو به راحتی و در کمترین زمان به طبقه‌بندی و نظم دادن رفرنس‌های مختلف در فرمت‌های گوناگون کمک می‌کند و دارای دیتابیس بسیار کاملی از انواع فرمت‌ها است.

نرم افزار اندنوت (EndNote) از جمله محبوب ترین و با سابقه ترین نرم افزارهای مدیریت منابع پژوهشی و استناددهی است. این نرم افزار دارای سه نسخه مجزا است که عبارت اند از: نسخه رومیزی (EndNote Desktop)، نسخه تحت وب (EndNote Web یا EndNote Online) و نسخه موبایلی آن. در این فرادرس به معرفی قابلیت ها و امکانات نسخه اندنوت تحت وب می پردازیم. با استفاده از نسخه تحت وب این نرم افزار، پژوهشگران بدون نیاز به نصب نسخه دسکتاپ اندنوت، در هر مکانی و تنها با اتصال به اینترنت می توانند کتابخانه اندنوت خود را مشاهده نمایند و همچنین از منابع اطلاعاتی آن، شامل: کتاب، مقاله و پایان نامه استفاده نموده، آن ها را ویرایش کنند و یا حتی منابع جدیدی را به آن اضافه نمایند.